Cách nhận biết tin giả trên mạng xã hội: 5 bước kiểm tra nhanh trong 60 giây

Bạn vừa lướt Facebook và thấy một tin cực sốc về một chính sách mới, một vụ việc chấn động, hay một phương pháp chữa bệnh thần kỳ? Một cảm giác hoang mang trỗi dậy, bạn muốn chia sẻ ngay lập tức cho bạn bè nhưng lại chần chừ vì sợ đó là tin vịt? Đây là tình huống mà hàng triệu người dùng mạng xã hội tại Việt Nam gặp phải mỗi ngày.

Đừng lo lắng. Bạn không cần phải là chuyên gia công nghệ hay nhà báo mới có thể xác minh thông tin. Hầu hết tin giả (fake news) đều có những kẽ hở và có thể bị "lật tẩy" chỉ với vài thao tác đơn giản. Bài viết này sẽ cung cấp cho bạn một quy trình 5 bước cực nhanh, giúp bạn trở thành một "máy lọc" tin tức hiệu quả cho chính mình và gia đình.

Quy trình 5 bước "vàng" giúp bạn lọc sạch tin giả

Khi bạn bắt gặp một bài đăng đáng ngờ, ví dụ như "cách chữa dứt điểm bệnh tiểu đường bằng lá cây X tại nhà", hãy bình tĩnh và làm theo đúng 5 bước kiểm tra nhanh sau đây.

Đầu tiên, hãy nhìn vào "danh tính" của nguồn tin

Đây là bước quan trọng nhất, giống như việc bạn kiểm tra "chứng minh thư" của người đưa tin. Tin giả thường được ngụy trang rất tinh vi nhưng luôn để lại dấu vết.

• Kiểm tra địa chỉ trang web (URL): Hãy nhìn kỹ tên miền. Các trang giả mạo thường nhái theo các báo lớn nhưng có đuôi khác lạ. Ví dụ: vnexpress.co thay vì vnexpress.net , hoặc tuoitre.xyz thay vì tuoitre.vn .
• Kiểm tra hồ sơ tài khoản/Fanpage: Trên Facebook hay TikTok, hãy tự hỏi: Đây có phải là tài khoản chính thức của một tổ chức báo chí, một chuyên gia có tick xanh không? Hay chỉ là một fanpage mới lập vài ngày, có ít người theo dõi, chuyên đi sao chép nội dung và cái tên thì rất chung chung, kêu gọi?
• Để ý các dấu hiệu cẩu thả: Tin giả thường "mượn" logo của các thương hiệu lớn nhưng chất lượng hình ảnh rất mờ, nhòe. Giao diện trang web thường được thiết kế sơ sài, lộn xộn và chèn rất nhiều quảng cáo sản phẩm không liên quan.

Đọc kỹ nội dung và tìm kiếm những điểm "gợn"

Những kẻ tạo ra tin tức sai sự thật thường không có thời gian và sự chuyên nghiệp để chau chuốt nội dung. Đây chính là điểm yếu của chúng.

• Lỗi chính tả và ngữ pháp: Các cơ quan báo chí uy tín có cả một đội ngũ biên tập viên kiểm duyệt, vì vậy họ rất hiếm khi mắc các lỗi chính tả hay diễn đạt ngớ ngẩn. Nếu một bài viết có quá nhiều lỗi, đó là một dấu hiệu đáng báo động.
• Tiêu đề giật gân, viết hoa toàn bộ: Tin giả thường sử dụng các tiêu đề gây sốc, kích động cảm xúc mạnh để bạn phải bấm vào. Hãy cảnh giác với những tít như: "CHẤN ĐỘNG", "SỰ THẬT BỊ CHE GIẤU", "TIN KHẨN CẤP", "ĐỪNG AI BỎ QUA"...
• Ngôn ngữ thiên vị, cảm tính: Một bài tin tức chuyên nghiệp sẽ đưa thông tin một cách khách quan. Ngược lại, tin giả trên Facebook thường dùng từ ngữ mang tính công kích cá nhân, miệt thị, chia rẽ hoặc thể hiện quan điểm một chiều một cách cực đoan.

Lật tẩy hình ảnh và video bị sử dụng sai mục đích

Một bức ảnh có thể đáng giá ngàn lời nói, nhưng nó cũng có thể trở thành công cụ của ngàn lời nói dối. Tin giả rất hay dùng ảnh cũ, không liên quan đến sự việc để "thêm mắm dặm muối" cho câu chuyện.

Rất may, chúng ta có một công cụ cực mạnh để kiểm tra là Tìm kiếm hình ảnh ngược (reverse image search) thông qua Google Lens.

• Cách thực hiện: Rất đơn giản! Bạn chỉ cần lưu bức ảnh đáng ngờ về điện thoại hoặc máy tính. Sau đó, truy cập Google Hình ảnh (images.google.com), nhấn vào biểu tượng máy ảnh và tải bức ảnh đó lên.
• Phân tích kết quả: Google sẽ trả về kết quả cho thấy bức ảnh này đã từng xuất hiện ở đâu, trên những bài báo nào và vào thời điểm nào. Nếu bức ảnh về một "vụ nổ vừa xảy ra ở Hà Nội" lại xuất hiện trong một bài báo từ 5 năm trước ở một quốc gia khác, bạn đã biết câu trả lời rồi đấy.

Kiểm tra chéo: Đừng tin vào chỉ một nguồn duy nhất

Nguyên tắc vàng của báo chí là kiểm tra chéo (cross-checking), và bạn hoàn toàn có thể áp dụng nó. Một sự việc quan trọng, có thật chắc chắn sẽ được nhiều cơ quan báo chí chính thống cùng đưa tin.

• Thao tác nhanh trong 10 giây: Copy tiêu đề bài viết hoặc một vài từ khóa chính về sự việc (ví dụ: "thông tư mới về thuế thu nhập cá nhân").
• Dán vào Google và tìm kiếm: Lướt qua trang kết quả đầu tiên. Các trang báo chính thống tại Việt Nam như VnExpress, Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Dân Trí, Vietnamnet, các trang của VTV, VOV... có đăng tải thông tin này không? Nếu câu trả lời là "không" và chỉ có vài trang web lạ hoắc đưa tin, thì 99% đó là tin giả.

Sử dụng công cụ xác thực chuyên nghiệp (và miễn phí)

Khi các bước trên vẫn chưa đủ làm bạn an tâm, hãy dùng đến "vũ khí" của các chuyên gia. Đây là những công cụ fact check hoàn toàn miễn phí và đáng tin cậy.

• Tingia.gov.vn: Đây là cổng thông tin của Trung tâm Xử lý tin giả Việt Nam (VAFC). Trang web này thường xuyên cập nhật và dán nhãn các tin tức đã được xác thực là giả, sai sự thật đang lan truyền trên không gian mạng Việt Nam. Bạn có thể vào đây để tra cứu hoặc báo cáo tin giả.
• Google Fact Check Explorer: Đây là một công cụ tổng hợp mạnh mẽ của Google. Bạn chỉ cần gõ từ khóa về tin tức bạn đang nghi ngờ (ví dụ: "vaccine covid chip"), công cụ này sẽ hiển thị tất cả các bài viết kiểm chứng, phân tích từ những tổ chức kiểm chứng thông tin uy tín trên toàn thế giới.

Đừng mắc phải 3 "cái bẫy" quen thuộc này

Hiểu được quy trình là một chuyện, nhưng tránh được những thói quen vô thức khi lướt mạng lại là chuyện khác. Dưới đây là 3 lỗi sai kinh điển khiến nhiều người vô tình sập bẫy tin giả.

1. Chỉ đọc tiêu đề và đoạn giới thiệu (sapo): Đây là thói quen tai hại nhất. Những kẻ tạo tin giả thừa hiểu điều này và thường đặt tiêu đề một đằng, nội dung một nẻo hoặc nội dung hoàn toàn trống rỗng, chỉ nhằm mục đích câu view.
2. Tin ngay vào ảnh chụp màn hình: Một bức ảnh chụp màn hình đoạn chat Zalo, một bình luận trên Facebook hay một dòng tweet rất dễ dàng bị chỉnh sửa bằng các công cụ đơn giản. Đừng bao giờ coi ảnh chụp màn hình là bằng chứng xác thực nếu không có đường link gốc đi kèm để bạn tự tay kiểm chứng.
3. Để cảm xúc lấn át lý trí: Tin giả thường được thiết kế để tấn công trực tiếp vào cảm xúc của bạn: sự sợ hãi (tin về dịch bệnh, thiên tai), sự tức giận (tin về bất công xã hội), hoặc lòng trắc ẩn (các hoàn cảnh thương tâm bịa đặt). Khi cảm xúc dâng cao, chúng ta có xu hướng chia sẻ ngay mà quên đi việc kiểm chứng. Hãy luôn giữ một "cái đầu lạnh".

Trở thành người dùng mạng xã hội thông thái

Việc dành ra 60 giây để kiểm tra tin giả trước khi tin hoặc chia sẻ không chỉ là một kỹ năng, mà còn là một trách nhiệm. Hành động nhỏ này mang lại ba lợi ích lớn:

• Bảo vệ chính bạn: Tránh được các chiêu trò lừa đảo, thông tin sức khỏe sai lệch có thể gây hại đến tài chính và tính mạng.

- Gia tăng uy tín cá nhân: Bạn sẽ được bạn bè, đồng nghiệp tin tưởng hơn khi mọi thông tin bạn chia sẻ đều có sự kiểm chứng, thay vì trở thành "người lan truyền tin vịt".

- Góp phần làm sạch không gian mạng: Mỗi một lượt không-chia-sẻ tin giả của bạn đều là một hành động giá trị, giúp ngăn chặn sự hoang mang và tiêu cực trong cộng đồng.

Lần tới khi gặp một tin tức đáng ngờ, hãy thử áp dụng ngay 5 bước trên. Bạn sẽ ngạc nhiên về hiệu quả và sự tự tin mà nó mang lại đấy!