"Có chí thì nên" - Nhưng nếu "chí" đã cạn, thì phải làm sao?

Màn hình máy tính vẫn sáng, danh sách công việc còn dài, nhưng bên trong bạn là một khoảng trống rỗng. Câu nói "Có chí thì nên" quen thuộc bỗng trở nên xa lạ, thậm chí là một lời chế giễu. Phải chăng 'chí' của mình đã cạn rồi? Bạn không hề đơn độc. Trong guồng quay hối hả của cuộc sống hiện đại, cảm giác này không phải là sự yếu đuối, mà là một tín hiệu kiệt sức mà cơ thể và tâm trí đang gửi đến bạn. Đó là một lời kêu gọi, không phải để "gồng" lên mạnh mẽ hơn, mà là để dừng lại, lắng nghe và tìm một con đường khác – một con đường bền vững hơn để nuôi dưỡng ngọn lửa ý chí nghị lực của chính mình.

Khi "có chí thì nên" trở thành gánh nặng: Giải mã cảm giác cạn kiệt từ bên trong

Chúng ta lớn lên cùng những câu chuyện về sự kiên trì phi thường, về những người vượt qua mọi nghịch cảnh nhờ ý chí nghị lực sắt đá. Điều đó hoàn toàn đúng, nhưng mặt trái của tấm huy chương là một sự thật ít ai nói đến: đôi khi, chính nỗ lực không ngừng nghỉ lại là thứ bào mòn chúng ta đến tận cùng, để lại một cảm giác trống rỗng và hoài nghi sâu sắc.

Ý chí hay là sự cố chấp? Ranh giới mong manh giữa kiên trì và tự hủy hoại

Trong văn hóa tôn vinh sự thành công, "bỏ cuộc" bị xem là một thất bại đáng xấu hổ. Chúng ta được dạy phải bám trụ, phải "lì đòn", phải tiếp tục dù có chuyện gì xảy ra. Nhưng liệu có ai chỉ cho chúng ta biết khi nào sự kiên trì biến thành cố chấp mù quáng? Khi nào việc bám víu vào một mục tiêu không còn phù hợp lại trở thành hành động tự hủy hoại?

Dưới góc độ tâm lý học, tình trạng này có một cái tên rất rõ ràng: sự kiệt sức (burnout). Đây không đơn thuần là mệt mỏi. Đó là một trạng thái kiệt quệ về cảm xúc, thể chất và tinh thần, gây ra bởi căng thẳng kéo dài và quá mức. Khi bạn cạn "chí", thực chất là các nguồn năng lượng tâm lý của bạn đã bị rút cạn. Bạn không còn thấy ý nghĩa trong công việc, cảm thấy xa cách với mọi thứ và hiệu suất giảm sút trầm trọng. Việc nhầm lẫn giữa ý chí nghị lực với việc phớt lờ các dấu hiệu kiệt sức cũng giống như việc cố lái một chiếc xe đã hết xăng – bạn có thể đẩy nó đi thêm vài mét, nhưng cuối cùng cả bạn và chiếc xe đều sẽ mắc kẹt giữa đường.

Màn hình của người khác luôn "xanh" hơn: Cái bẫy so sánh và áp lực phải "thành công"

Ở độ tuổi 25-35, áp lực này càng trở nên nặng nề. Mạng xã hội tràn ngập những câu chuyện thành công: bạn bè khởi nghiệp triệu đô, đồng nghiệp cũ thăng chức vùn vụt, người quen mua nhà, tậu xe. Chúng ta vô tình rơi vào cái bẫy so sánh không hồi kết, nơi thước đo giá trị bản thân bị phụ thuộc vào thành tựu của người khác. Áp lực vô hình phải phát triển bản thân, phải đạt được những cột mốc "đúng tuổi" khiến chúng ta lao vào một cuộc đua không phải của mình.

Cuộc đua này đốt cạn một nguồn nhiên liệu cực kỳ quan trọng: "Động lực nội tại" (Intrinsic Motivation). Đây là động lực xuất phát từ niềm vui, sự tò mò, và ý nghĩa mà bạn tìm thấy trong chính hành động mình làm, chứ không phải từ phần thưởng bên ngoài (tiền bạc, danh vọng, sự công nhận). Khi bạn chạy theo mục tiêu của người khác, bạn đang sử dụng "động lực ngoại lai" – một nguồn năng lượng kém bền vững. Nó có thể giúp bạn bắt đầu, nhưng sẽ không thể giữ bạn đi đường dài. Và khi nguồn năng lượng tạm bợ đó cạn kiệt, bạn sẽ cảm thấy trống rỗng, tự hỏi tại sao mình lại nỗ lực đến vậy.

Minh và dự án khởi nghiệp dang dở: Khi "chí" không sai, chỉ là "đường" đã lạc

Minh, 30 tuổi, là một lập trình viên tài năng. Ban ngày, anh làm việc cho một công ty công nghệ lớn. Ban đêm, anh là nhà sáng lập của một dự án khởi nghiệp đầy tham vọng. Ý tưởng của anh rất hay, và anh đã đổ hết tâm huyết, thời gian và tiền tiết kiệm vào nó. Anh tin rằng chỉ cần "có chí", anh sẽ thành công.

Nhưng sau hai năm, "chí" của Minh bắt đầu lung lay. Sản phẩm vẫn chưa hoàn thiện, người dùng thử nghiệm ít ỏi, và số tiền tiết kiệm đang cạn dần. Tệ hơn nữa là những lời nói ra vào của gia đình: "Sao phải khổ thế?", "Công việc ổn định không muốn, lại đi làm chuyện viển vông". Mỗi dòng code anh viết, mỗi đêm thức trắng không còn mang lại niềm vui, mà chỉ có áp lực và sự mệt mỏi. Minh bắt đầu hoài nghi chính mình. Anh cảm thấy trống rỗng và thất bại. Anh đứng trước một lựa chọn: gồng mình chịu đựng tiếp, hay thừa nhận thất bại và từ bỏ tất cả?

Trong khoảnh khắc tăm tối nhất, Minh không cố gắng tìm kiếm thêm động lực. Anh làm một điều ngược lại: anh cho phép mình dừng lại. Anh tắt máy tính, không động đến dự án trong một tuần liền. Anh dành thời gian ngủ, đọc sách, và làm một việc mà anh đã không làm từ rất lâu: viết một đoạn code nhỏ chỉ để cho vui, một tiện ích vô thưởng vô phạt giải quyết một vấn đề nhỏ nhặt của riêng anh. Không áp lực, không kỳ vọng. Và một điều kỳ diệu đã xảy ra. Niềm vui thuần khiết của việc sáng tạo, của việc giải quyết vấn đề bằng logic và mã lệnh, thứ đã khiến anh yêu ngành lập trình, bắt đầu quay trở lại.

Minh nhận ra một sự thật quan trọng: anh không thiếu ý chí nghị lực. Vấn đề không nằm ở "chí", mà ở "con đường" anh đã chọn. Anh đã quá tập trung vào cái đích "khởi nghiệp thành công" mà quên mất "vì sao" anh lại bắt đầu. Anh nhận ra dự án hiện tại quá lớn, quá sức và không còn mang lại cho anh niềm vui. Anh đã quyết định tạm gác lại dự án lớn đó. Thay vào đó, từ cái tiện ích nhỏ anh viết cho vui, một ý tưởng mới, nhỏ gọn và khả thi hơn đã nảy mầm. Con đường mới này không hào nhoáng, nhưng nó bắt nguồn từ chính niềm vui và giá trị cốt lõi của anh. Ngọn lửa ý chí của Minh không tắt, nó chỉ đơn giản là đang chờ đợi được nhen nhóm lại từ một que diêm nhỏ hơn.

Thay vì "gồng", hãy học cách "nuôi": Hành trình tìm lại ngọn lửa ý chí

Câu chuyện của Minh cho thấy rằng vượt qua khó khăn không phải lúc nào cũng là đi xuyên qua nó. Đôi khi, đó là việc tìm một lối đi khác. Việc tìm lại ý chí không phải là một cuộc cách mạng, mà là một quá trình vun trồng từ tốn, bắt đầu từ việc chấp nhận và thấu hiểu chính mình. Đây là một hành trình mang đậm dấu ấn của nghệ thuật sống chậm và tìm lại chính mình.

Cho phép mình một "khoảng lặng": Dừng lại không phải là thất bại, mà là tái tạo năng lượng

Bước đầu tiên và khó khăn nhất chính là cho phép bản thân được dừng lại mà không phán xét. Chúng ta đã bị lập trình để tin rằng nghỉ ngơi đồng nghĩa với lười biếng, rằng dừng lại là thụt lùi. Nhưng hãy nghĩ về nó như một vận động viên marathon: họ không chạy liên tục, họ có những trạm dừng để tiếp nước, để hồi phục. "Khoảng lặng" của bạn chính là trạm tiếp nước cho tâm hồn.

• Tách mình khỏi nguồn gây stress: Dành một ngày cuối tuần không kiểm tra email công việc, tắt thông báo mạng xã hội, hoặc đơn giản là không nghĩ về dự án đang dang dở.
• Làm những việc "vô bổ": Đọc một cuốn sách không liên quan đến chuyên môn, xem một bộ phim hài, đi dạo trong công viên. Mục đích không phải để "tối ưu hóa" thời gian, mà là để cho tâm trí được lang thang tự do.
• Chấp nhận cảm xúc: Thay vì tự dằn vặt "Tại sao mình lại mất động lực phải làm sao?", hãy thừa nhận: "Tôi đang cảm thấy kiệt sức, và điều đó hoàn toàn ổn." Sự chấp nhận sẽ giải tỏa gánh nặng tâm lý và mở đường cho sự hồi phục.

Trở về với câu hỏi "Vì sao?": Tìm lại la bàn nội tại giữa bão giông

Khi đã có không gian để thở, hãy nhẹ nhàng quay lại với câu hỏi cốt lõi: "Vì sao mình lại bắt đầu con đường này?". Câu trả lời sẽ là chiếc la bàn giúp bạn định hướng lại, kết nối lại với Động lực nội tại đã bị lãng quên.

Hãy thử viết ra giấy câu trả lời cho những câu hỏi sau:

• Điều gì trong công việc/dự án này từng khiến bạn cảm thấy hào hứng nhất?
• Nếu tiền bạc và sự công nhận không phải là vấn đề, bạn có còn muốn làm điều này không?
• Giá trị cốt lõi nào bạn đang theo đuổi thông qua công việc này (sự sáng tạo, sự giúp đỡ, sự tự do, sự phát triển...)?

Quá trình này không phải để tìm ra một câu trả lời hoàn hảo, mà là để gợi nhớ lại ngọn lửa ban đầu. Có thể bạn sẽ nhận ra, giống như Minh, rằng mục tiêu của bạn đã đi chệch khỏi "Vì sao" của mình. Và đó là một khám phá quý giá để bạn điều chỉnh lại con đường, thay vì cố chấp đi tiếp trên một lối mòn đã sai.

Xây lại con đường từ những viên gạch nhỏ: Sức mạnh của hành động vi mô và "Tư duy phát triển"

Làm sao để kiên trì khi cảm thấy quá sức? Câu trả lời là: đừng cố kiên trì với những mục tiêu khổng lồ. Thay vào đó, hãy chia nhỏ chúng ra thành những "viên gạch" nhỏ đến mức bạn không thể nói "không". Đây là sức mạnh của hành động vi mô (micro-actions).

Nguyên tắc này được hỗ trợ bởi khái niệm "Tư duy phát triển" (Growth Mindset) của nhà tâm lý học Carol Dweck. Thay vì nhìn thất bại như một sự khẳng định về năng lực yếu kém (Tư duy cố định), người có Tư duy phát triển xem đó là một cơ hội để học hỏi và cải thiện. Mỗi hành động nhỏ, dù thành công hay không, đều là một bước tiến trên hành trình học hỏi.

• Thay vì "Hoàn thành dự án": Hãy bắt đầu với "Viết 5 dòng code" hoặc "Phác thảo 1 ý tưởng trong 15 phút".
• Thay vì "Tìm một công việc mới": Hãy bắt đầu với "Cập nhật 1 dòng trong CV" hoặc "Kết nối với 1 người trong ngành".
• Ăn mừng những chiến thắng nhỏ: Hoàn thành một hành động vi mô? Hãy tự công nhận nỗ lực đó. Điều này tạo ra một vòng lặp tích cực, từ từ xây dựng lại sự tự tin và động lực của bạn.

Những hành động nhỏ này giống như việc gom những que củi khô. Từng que một có vẻ không đáng kể, nhưng khi đủ nhiều, chúng sẽ tạo thành một đống củi lớn, sẵn sàng để bạn nhen nhóm lại ngọn lửa ý chí một cách bền vững.

Ngọn lửa ý chí không cần phải bùng cháy, chỉ cần đủ ấm cho riêng bạn

Chúng ta thường hình dung ý chí nghị lực như một ngọn đuốc rực cháy, soi sáng con đường vượt qua bão tố. Nhưng thực tế, ý chí bền bỉ lại giống một ngọn lửa nhỏ trong bếp, không cần quá lớn, chỉ cần đủ ấm để nuôi dưỡng chúng ta mỗi ngày. Khi ngọn lửa đó có nguy cơ lụi tàn, đừng cố thổi vào nó một cách vô vọng. Hãy kiên nhẫn kiểm tra lại củi, thêm vào những thanh củi nhỏ được vun đắp từ sự chấp nhận, từ việc kết nối lại với "Vì sao" và từ những hành động nhỏ bé nhưng đầy ý nghĩa.

Hành trình tìm lại chính mình không có công thức chung. Có thể bạn cần một khoảng lặng dài, có thể bạn chỉ cần một buổi chiều yên tĩnh. Có thể bạn sẽ tìm ra một con đường mới hoàn toàn, hoặc có thể bạn sẽ quay lại con đường cũ với một góc nhìn và nguồn năng lượng mới. Điều quan trọng nhất là bạn đã học được cách lắng nghe và tôn trọng giới hạn của bản thân, học được cách "nuôi" chí, thay vì chỉ biết "gồng" chí.

Nếu hôm nay bạn không cần phải "có chí", mà chỉ cần tìm một lý do nhỏ để mỉm cười, đó sẽ là gì?

Hãy thử dành 5 phút tĩnh lặng để hỏi lại chính mình về điều đó.