Cuộc đời này là của bạn, đừng giao vô-lăng cho ai khác

Hãy thử tưởng tượng một lát. Bạn đang ngồi trên một chiếc xe buýt. Khung cảnh ngoài cửa sổ cứ lướt qua, lúc thì hối hả, lúc lại bình yên. Nhưng có một điều lạ lùng: bạn không biết chiếc xe này sẽ đi về đâu. Người tài xế không phải là bạn, và bạn cũng chẳng có tấm bản đồ nào trong tay. Bạn chỉ ngồi đó, phó mặc, hy vọng rằng điểm đến sẽ là một nơi tốt đẹp. Cảm giác chông chênh, bị động và một chút bất lực ấy, có quen thuộc với bạn không?

Rất nhiều người trong chúng ta, đặc biệt ở độ tuổi 25-35, đang trải qua một hành trình tương tự trong chính cuộc đời mình. Chúng ta chờ đợi sếp trao cho một cơ hội thăng tiến, chờ đợi người thương tự hiểu những điều mình mong muốn, chờ đợi một "phép màu" nào đó đến và giải quyết những bế tắc trong công việc và các mối quan hệ. Chúng ta đang ngồi ở hàng ghế phụ trên chính chiếc xe cuộc đời, và thầm mong người cầm lái sẽ đưa mình đến bến bờ hạnh phúc. Nhưng sự thật là, không ai có thể làm điều đó thay bạn. Đã đến lúc chúng ta phải học cách làm chủ cuộc đời, giành lại chiếc vô-lăng thuộc về mình.

Bài viết này không phải là một lời chỉ trích hay hô hào sáo rỗng. Đây là một lời thủ thỉ chân thành, một tấm bản đồ nhỏ giúp bạn nhận ra sức mạnh vốn có của mình, và bắt đầu hành trình giành lại quyền tự chủ. Bởi vì việc chịu trách nhiệm cuộc đời không phải là gánh nặng, mà là hành động tự do và giải phóng vĩ đại nhất.

Tại sao tay lái cuộc đời lại trượt khỏi tay ta?

Trước khi giành lại tay lái, chúng ta cần thành thật nhìn nhận lý do tại sao mình lại buông nó ra ngay từ đầu. Việc này không phải để dằn vặt, mà để thấu hiểu chính mình. Thường thì, việc giao vô-lăng cho người khác không phải là một quyết định, mà là một thói quen được hình thành từ những nỗi sợ vô hình và những "tiện nghi" tâm lý.

Nỗi sợ sai đường và "sự an toàn" trên ghế phụ

Cầm lái đồng nghĩa với việc bạn phải ra quyết định: rẽ trái hay rẽ phải, đi tiếp hay dừng lại. Và mỗi quyết định đều tiềm ẩn nguy cơ sai lầm. Nỗi sợ thất bại, sợ bị phán xét, sợ đi vào ngõ cụt là một rào cản tâm lý khổng lồ. "Nếu mình chọn sai công việc này thì sao?", "Nếu mình bắt đầu mối quan hệ này và lại tan vỡ thì sao?", "Nếu mình khởi nghiệp và thất bại, mọi người sẽ cười chê mình."

Khi đó, việc ngồi ở ghế phụ bỗng trở nên thật "an toàn". Nếu người tài xế (sếp, gia đình, bạn đời, số phận...) đưa xe vào ổ gà, đó là lỗi của họ. Nếu chiếc xe đi lạc đường, đó là do họ không biết đường. Chúng ta không phải chịu trách nhiệm cho những kết quả tồi tệ. Việc đổ lỗi cho hoàn cảnh, cho người khác mang lại một cảm giác thoải mái kỳ lạ. Nó bảo vệ cái tôi mỏng manh của chúng ta khỏi cảm giác tội lỗi và kém cỏi. Nhưng cái giá của sự an toàn giả tạo này là vô cùng đắt: bạn đánh mất quyền lựa chọn, quyền được sống cuộc đời mà mình thực sự mong muốn.

Chiếc bẫy mang tên "Tôi là nạn nhân"

Đây là một cơ chế tâm lý tinh vi hơn, một chiếc bẫy ngọt ngào mà rất nhiều người trong chúng ta vô tình mắc phải. Các nhà tâm lý học gọi đây là tâm lý nạn nhân (Victim Mentality). Một người mang tâm lý này thường tin rằng mọi chuyện tồi tệ xảy ra với họ đều là do các yếu tố bên ngoài gây ra, và họ hoàn toàn bất lực trước chúng.

Bạn có thấy những suy nghĩ này quen thuộc không?

• "Sếp không công nhận nỗ lực của tôi, nên tôi mãi không thể thăng tiến."
• "Gia đình không ủng hộ nên tôi không thể theo đuổi đam mê."
• "Khách hàng này quá tệ, dự án này chắc chắn sẽ thất bại."
• "Thị trường khó khăn quá, tôi không thể làm gì hơn."

Khi đóng vai nạn nhân, chúng ta nhận được sự thương cảm từ người khác, và quan trọng hơn, từ chính bản thân mình. Chúng ta cảm thấy mình "vô tội", rằng mình chỉ là một người tốt gặp phải hoàn cảnh không may. Chiếc bẫy này ngọt ngào ở chỗ nó cho phép chúng ta ngừng đổ lỗi cho bản thân và duy trì hình ảnh một người đáng thương, cần được bảo vệ. Nhưng đồng thời, nó cũng tước đi toàn bộ sức mạnh của bạn. Khi tin rằng mình là nạn nhân, bạn cũng mặc định rằng mình không có khả năng thay đổi tình thế. Bạn chỉ có thể ngồi chờ một "anh hùng" nào đó đến giải cứu. Và cứ thế, bạn tiếp tục ngồi trên chiếc xe buýt không rõ điểm đến, than thở về người tài xế và con đường gập ghềnh.

Hành trình giành lại tay lái: Bắt đầu từ đâu?

Nhận ra mình đang ở ghế phụ là một bước tiến can đảm. Bước tiếp theo là một chuỗi những hành động có chủ đích để dần dần di chuyển sang ghế lái. Đây không phải là một cuộc cách mạng diễn ra trong một đêm, mà là một quá trình phát triển bản thân bền bỉ, bắt đầu từ những thay đổi nhỏ nhất trong tư duy và hành động.

Lời thú nhận đầu tiên: "Chiếc xe này là của tôi"

Hành động đầu tiên và quan trọng nhất không phải là một việc gì đó to tát. Nó là một lời thừa nhận âm thầm nhưng đầy sức mạnh: "Dù tốt hay xấu, dù thành công hay thất bại, đây là cuộc đời của tôi, và tôi phải là người chịu trách nhiệm cho nó."

Thừa nhận không có nghĩa là tự trách mình vì những sai lầm trong quá khứ. Nó có nghĩa là chấp nhận rằng, từ thời điểm này trở đi, bạn có quyền và có khả năng đưa ra lựa chọn. Bạn không còn chờ đợi sự cho phép từ bất kỳ ai để sống cuộc đời mình muốn. Bạn ngừng đóng vai nạn nhân và bắt đầu nhìn nhận mình như một người kiến tạo. Đây là khoảnh khắc bạn nhận ra mình có quyền cầm lái. Ngay cả khi bạn chưa biết lái thế nào, chưa có bản đồ, việc nhận ra mình có quyền ngồi vào ghế lái đã là một sự giải phóng to lớn.

Vẽ tấm bản đồ của riêng mình: Vòng tròn ảnh hưởng

Một người tài xế thông minh không cố gắng kiểm soát thời tiết hay tình trạng giao thông. Họ tập trung vào những gì họ có thể kiểm soát: tốc độ, tay lái, và sự tập trung vào con đường phía trước. Trong cuộc sống cũng vậy. Stephen Covey, tác giả cuốn "7 Thói quen của người thành đạt", đã đưa ra một khái niệm vô cùng hữu ích: Vòng tròn Ảnh hưởng (Circle of Influence) và Vòng tròn Quan tâm (Circle of Concern).

• Vòng tròn Quan tâm: Bao gồm tất cả những gì bạn bận tâm - kinh tế thế giới, chính sách của công ty, thời tiết, cách người khác nghĩ về bạn, những lời đàm tiếu... Đây là những thứ bạn gần như không thể kiểm soát.
• Vòng tròn Ảnh hưởng: Nằm bên trong Vòng tròn Quan tâm, bao gồm những thứ bạn thực sự có thể tác động và thay đổi - thái độ của bạn, các kỹ năng bạn học, cách bạn phản ứng trước một tình huống, những người bạn chọn để giao du, thói quen hàng ngày của bạn.

Người bị động dành phần lớn thời gian và năng lượng cho Vòng tròn Quan tâm. Họ phàn nàn về sếp, về đồng nghiệp, về kẹt xe. Điều này khiến Vòng tròn Ảnh hưởng của họ ngày càng teo nhỏ lại, và họ càng cảm thấy bất lực. Ngược lại, người chủ động tập trung năng lượng vào Vòng tròn Ảnh hưởng. Thay vì phàn nàn về sếp, họ tập trung nâng cao kỹ năng để có thể tìm một công việc tốt hơn. Thay vì bực bội vì kẹt xe, họ chọn nghe một podcast phát triển bản thân hoặc xuất phát sớm hơn. Khi bạn tập trung vào những gì mình kiểm soát được, Vòng tròn Ảnh hưởng của bạn sẽ dần mở rộng ra. Bạn sẽ thấy mình có nhiều quyền năng hơn bạn nghĩ.

Hãy thử lấy một tờ giấy, vẽ hai vòng tròn đồng tâm. Liệt kê tất cả những lo lắng của bạn vào vòng ngoài. Sau đó, chọn ra những thứ bạn có thể hành động và đặt chúng vào vòng trong. Đó chính là tấm bản đồ của bạn, chỉ cho bạn biết nên tập trung năng lượng vào đâu để tạo ra sự thay đổi bản thân thực sự.

Cú bẻ lái đầu tiên: Sức mạnh của một quyết định nhỏ

Bạn không cần phải thực hiện một cú "quay xe" 180 độ ngay lập tức. Điều đó vừa đáng sợ, vừa không thực tế. Hành trình làm chủ cuộc đời bắt đầu bằng những cú bẻ lái nhỏ nhất, những hành động cụ thể bạn có thể làm ngay hôm nay để khẳng định quyền tự chủ của mình.

• Thay vì phàn nàn về một cuộc họp vô bổ, hãy chuẩn bị trước một vài ý kiến đóng góp có giá trị.
• Thay vì chờ đợi người khác rủ đi cà phê, hãy chủ động nhắn tin cho một người bạn.
• Thay vì lướt mạng xã hội một cách vô định, hãy dành 15 phút đọc một chương sách về một kỹ năng sống bạn muốn cải thiện.
• Thay vì đồng ý một yêu cầu vô lý vì cả nể, hãy tập nói "Để mình xem lại đã nhé".

Mỗi hành động nhỏ này giống như một lần bạn đặt tay lên vô-lăng và cảm nhận sự kiểm soát. Nó gửi một tín hiệu mạnh mẽ đến bộ não của bạn rằng: "Tôi đang cầm lái". Dần dần, những hành động nhỏ này sẽ tạo thành một thói quen, củng cố sự tự tin và giúp bạn sẵn sàng cho những quyết định lớn hơn trên hành trình vượt qua khó khăn.

Câu chuyện từ một người từng lạc tay lái: Tú và những bản hợp đồng "định mệnh"

Tú, một freelancer thiết kế 29 tuổi, từng là một ví dụ điển hình của việc ngồi trên ghế phụ. Anh tài năng, chăm chỉ, nhưng liên tục gặp phải những khách hàng "khó ở". Người thì yêu cầu sửa thiết kế đến 10 lần mà không trả thêm phí, người thì "lặn mất tăm" khi đến hạn thanh toán. Tú luôn cảm thấy mình là nạn nhân. Anh than thở với bạn bè: "Số mình sao đen thế, toàn gặp phải người không ra gì." Anh tin rằng vấn đề nằm ở "thị trường" và "những khách hàng thiếu chuyên nghiệp".

Đỉnh điểm của sự bất lực là khi Tú hoàn thành một dự án lớn, tâm huyết trong 2 tháng, nhưng khách hàng viện đủ lý do để trì hoãn việc thanh toán. Sau một tháng đòi tiền trong vô vọng, khách hàng đó chặn mọi liên lạc. Tú cảm thấy sụp đổ. Anh không chỉ mất tiền, mà còn mất niềm tin vào công việc và chính bản thân mình. Anh đã ở dưới đáy của cái hố mang tên tâm lý nạn nhân.

Trong lúc chán nản nhất, một người bạn cũng làm freelancer đã hỏi Tú một câu đơn giản: "Hợp đồng của cậu ghi điều khoản thanh toán như thế nào? Cậu có quy định số lần sửa đổi không?". Tú sững người. Anh nhận ra hợp đồng của mình chỉ là một email thỏa thuận sơ sài. Anh chưa bao giờ yêu cầu khách đặt cọc trước 50%. Anh luôn ngại ngùng khi phải nhắc đến tiền bạc và luôn đồng ý với mọi yêu cầu sửa đổi vì sợ "mất lòng khách".

Đó là khoảnh khắc "Aha!" của Tú. Anh nhận ra, không phải "số phận" đẩy những khách hàng tồi tệ đến với anh. Chính sự cả nể, thiếu quy trình làm việc chuyên nghiệp, và việc không thiết lập ranh giới rõ ràng của anh đã "mời gọi" những vấn đề đó. Anh đã vô tình giao toàn bộ quyền kiểm soát cho khách hàng. Anh đã tự đặt mình vào ghế phụ.

Từ ngày hôm đó, Tú quyết định thay đổi bản thân. Anh không thể kiểm soát việc khách hàng có tử tế hay không (Vòng tròn Quan tâm), nhưng anh hoàn toàn có thể kiểm soát quy trình làm việc của mình (Vòng tròn Ảnh hưởng). Anh dành một tuần soạn thảo một bản hợp đồng chuyên nghiệp, quy định rõ phạm vi công việc, số lần chỉnh sửa, và quan trọng nhất: yêu cầu đặt cọc 50% trước khi bắt đầu và thanh toán hết trước khi bàn giao file cuối cùng. Lần đầu tiên gửi bản hợp đồng này cho một khách hàng mới, Tú đã rất lo sợ họ sẽ từ chối. Nhưng ngược lại, họ đọc kỹ và ký ngay. Khách hàng đó trở thành một trong những đối tác tốt nhất của anh.

Tú bắt đầu học cách nói "không" với những yêu cầu vô lý. Anh tự tin hơn trong việc báo giá xứng đáng với công sức của mình. Dần dần, những khách hàng "khó ở" tự động biến mất, thay vào đó là những người tôn trọng công việc và giá trị của anh. Tú vẫn có thể gặp khó khăn, nhưng giờ đây anh không còn cảm thấy mình là nạn nhân. Anh biết rằng anh là người tài xế, người có quyền chọn lựa hành khách và thiết lập luật lệ trên chính chiếc xe của mình. Anh đã thực sự bắt đầu hành trình làm chủ cuộc đời.

Về đích không quan trọng bằng việc bạn tận hưởng hành trình cầm lái

Hành trình giành lại vô-lăng không phải là một con đường thẳng tắp. Sẽ có những lúc bạn mệt mỏi, muốn buông xuôi. Sẽ có những lúc bạn rẽ nhầm đường và phải quay lại. Điều đó hoàn toàn bình thường. Việc cầm lái không đảm bảo bạn sẽ không bao giờ đi lạc, nhưng nó đảm bảo một điều quý giá hơn: bạn được quyền quyết định hướng đi và được tận hưởng từng khoảnh khắc của hành trình.

Hãy nhớ lại 3 điểm mấu chốt:

1. Thừa nhận: Chấp nhận rằng đây là cuộc đời của bạn và bạn có toàn quyền quyết định nó.
2. Phân biệt: Tập trung năng lượng vào Vòng tròn Ảnh hưởng – những gì bạn thực sự kiểm soát được.
3. Hành động: Bắt đầu từ những cú bẻ lái nhỏ nhất, những quyết định có chủ đích mỗi ngày.

Cuộc đời bạn là một chiếc xe độc nhất, với một hành trình không lặp lại. Đừng để ai khác quyết định tốc độ, điểm dừng, hay đích đến của nó. Có thể bạn chưa phải là một tay lái lụa, nhưng chỉ cần bạn dám ngồi vào ghế lái và khởi động máy, bạn đã là người chiến thắng trong cuộc đua quan trọng nhất.

Hôm nay, hãy thử đưa ra một quyết định nhỏ mà không cần hỏi ý kiến ai. Đó là cú bẻ lái đầu tiên của bạn.