Đừng cố gắng hơn, hãy thử khác đi: Thoát khỏi chiếc bẫy “làm hoài vẫn vậy”

11 giờ đêm. Ánh sáng xanh lạnh lẽo từ màn hình laptop hắt lên gương mặt mệt mỏi của bạn. Bên ngoài, thành phố đã yên tĩnh, nhưng trong đầu bạn, những dòng suy nghĩ vẫn chạy hết tốc lực. Một email nữa cần trả lời, một bản kế hoạch nữa cần hoàn thiện. Bạn tự nhủ, “Cố thêm chút nữa thôi.”

Nhưng rồi một câu hỏi quen thuộc lại len lỏi vào tâm trí, một câu hỏi đã ám ảnh bạn suốt nhiều tuần, nhiều tháng qua: “Tại sao mình đã nỗ lực đến thế mà mọi thứ vẫn không thay đổi?”

Đó là một cảm giác vừa bất lực, vừa phẫn nộ. Bạn đã làm mọi thứ “đúng” theo sách vở: đi sớm, về muộn, nhận thêm việc, không ngừng học hỏi. Bạn đã hy sinh những buổi tối hẹn hò, những cuối tuần bên gia đình, những sở thích cá nhân. Bạn đã đổ mồ hôi, nước mắt và cả những đêm mất ngủ vào công việc, vào mối quan hệ, vào mục tiêu phát triển bản thân. Nhưng kết quả nhận lại chỉ là sự kiệt sức, một tài khoản ngân hàng không khá hơn bao nhiêu, và một cảm giác trống rỗng ngày càng lớn dần. Bạn giống như một người đang chạy hết tốc lực trên một chiếc máy chạy bộ – mồ hôi nhễ nhại, nhưng cuối cùng vẫn đứng yên tại chỗ. Nếu bạn đang cảm thấy chính mình trong bức tranh này, thì bài viết này là dành cho bạn. Đây không phải là lời khuyên để bạn “cố gắng hơn”, mà là một lời mời để bạn “dừng lại và thử khác đi.”

Guồng quay vô hình: Khi nỗ lực trở thành một chiếc lồng

Albert Einstein được cho là đã từng nói: “Sự điên rồ là làm đi làm lại một việc và mong chờ những kết quả khác nhau.” Chúng ta thường gật gù đồng ý với câu nói này, nhưng lại hiếm khi nhận ra mình đang sống trong chính “cơn điên” thầm lặng đó mỗi ngày. Vòng lặp “làm hoài vẫn vậy” chính là phiên bản đời thực của định nghĩa này. Nó là một trạng thái mà ở đó, những nỗ lực bạn bỏ ra không còn tạo ra sự tiến bộ tương xứng nữa. Bạn càng cố gắng, bạn càng cảm thấy mình đang lún sâu hơn vào cảm giác bế tắc.

Vòng lặp này có thể biểu hiện dưới nhiều hình thức:

• Trong công việc: Bạn liên tục làm thêm giờ, nhận những dự án khó nhằn với hy vọng được sếp ghi nhận và thăng chức, nhưng cuối cùng chỉ trở thành một “nhân viên tiện lợi” và nhìn đồng nghiệp khác bước lên.
• Trong các mối quan hệ: Bạn cố gắng thay đổi bản thân để làm hài lòng đối phương, nhẫn nhịn và cho đi nhiều hơn, nhưng mối quan hệ vẫn căng thẳng và bạn ngày càng cảm thấy mình bị xem nhẹ.
• Trong phát triển bản thân: Bạn mua hết khóa học này đến khóa học khác, đọc hàng tá sách self-help, nhưng vẫn loay hoay không biết bắt đầu từ đâu, không áp dụng được gì và cảm thấy mình thật kém cỏi.

Điểm chung của những tình huống này là một chiến lược sai lầm: khi đối mặt với một bức tường, thay vì tìm một cánh cửa khác, chúng ta lại cố gắng húc đầu vào nó mạnh hơn. Chúng ta tin một cách mù quáng rằng chỉ cần tăng “cường độ” nỗ lực, kết quả sẽ thay đổi. Nhưng thực tế, khi một phương pháp đã tỏ ra làm hoài không hiệu quả, việc nhân đôi nỗ lực chỉ khiến chúng ta kiệt sức nhanh hơn mà thôi.

Tại sao bộ não lại níu chân chúng ta trong vùng an toàn?

Việc nhận ra mình đang mắc kẹt đã khó, nhưng để hiểu tại sao chúng ta lại tự nguyện ở trong đó còn khó hơn. Câu trả lời không nằm ở sự lười biếng hay yếu đuối, mà nằm sâu trong cơ chế hoạt động của bộ não con người. Có hai khái niệm tâm lý học hành vi giúp chúng ta lý giải điều này: Lối mòn tư duy (Cognitive Rut) và Hiệu ứng Plateau (Learning Plateau).

Lối mòn tư duy giống như một con đường mòn trong rừng. Lần đầu tiên đi, bạn phải dùng dao rựa để phát quang, dò dẫm từng bước. Nhưng sau hàng trăm lần đi lại, con đường trở nên rõ ràng, quen thuộc. Bộ não của chúng ta cũng vậy. Nó yêu thích sự hiệu quả và luôn tìm cách tiết kiệm năng lượng. Thay vì phải suy nghĩ, phân tích cho mỗi quyết định, nó tạo ra những “đường mòn” – những thói quen, những phản ứng tự động. “Gặp việc khó? Cứ làm thêm giờ là giải quyết được.” “Mối quan hệ có vấn đề? Cứ im lặng cho qua chuyện.” Những con đường này ban đầu có thể hiệu quả, nhưng theo thời gian, chúng trở thành một nhà tù vô hình, ngăn cản chúng ta nhìn thấy những lựa chọn khác, những con đường mới mẻ hơn dù có thể tốt hơn rất nhiều.

Khi bạn đã đi trên lối mòn quá lâu, Hiệu ứng Plateau sẽ xuất hiện. Đây là giai đoạn “chững lại” trong quá trình học hỏi hay phát triển. Hãy tưởng tượng bạn đang học một loại nhạc cụ. Giai đoạn đầu, bạn tiến bộ rất nhanh. Nhưng sẽ có một thời điểm, dù bạn luyện tập nhiều giờ hơn, kỹ năng của bạn dường như không cải thiện. Đây chính là lúc phương pháp cũ đã đạt đến giới hạn của nó. Trong cuộc sống cũng vậy, khi bạn cảm thấy nỗ lực của mình không còn mang lại kết quả, đó là một tín hiệu rõ ràng rằng chiến lược “cố hơn” đã hết tác dụng. Bạn cần một phương pháp mới, một cách tiếp cận khác.

Bên cạnh đó, nỗi sợ thay đổi và áp lực từ kỳ vọng xã hội cũng là những sợi dây xích vô hình. Chúng ta sợ rằng nếu thử một cách khác và thất bại, ta sẽ bị đánh giá. Xã hội luôn ca ngợi sự chăm chỉ, cần cù. Hình ảnh một người “đốt đèn” làm việc tới khuya luôn được gắn với sự thành công. Vì vậy, việc dừng lại, từ chối hay làm ít đi có vẻ như là một sự đầu hàng, một dấu hiệu của sự lười biếng. Chúng ta thà chịu đựng sự kiệt sức công sở trong vùng an toàn quen thuộc còn hơn đối mặt với sự không chắc chắn của một con đường mới.

Minh và 730 ngày chạy theo một lời hứa thầm lặng

Minh, 29 tuổi, là một nhân viên marketing đầy nhiệt huyết. Khi mới vào công ty, anh mang trong mình một mục tiêu rõ ràng: trong vòng hai năm, anh phải được đề bạt lên vị trí trưởng nhóm. La bàn của anh rất đơn giản: chăm chỉ là con đường duy nhất. Và anh đã biến niềm tin đó thành hành động.

Minh là người đến văn phòng sớm nhất và cũng là người cuối cùng tắt đèn ra về. Trong khi đồng nghiệp tan làm đi hẹn hò, đi tập gym, Minh vẫn cặm cụi bên những bản kế hoạch, những con số báo cáo. Bất kỳ dự án nào bị chê “khó”, “xương xẩu”, Minh đều xung phong nhận. Anh tin rằng đây là cách tốt nhất để chứng tỏ năng lực và sự cống hiến của mình. “Sếp sẽ thấy thôi,” anh thường tự nhủ. “Sự hy sinh này chắc chắn sẽ được đền đáp.”

Năm đầu tiên trôi qua, Minh nhận được những lời khen ngợi. Anh được tuyên dương trong các cuộc họp, được coi là một nhân viên gương mẫu. Điều đó càng củng cố niềm tin của anh. Anh lao vào làm việc với một năng lượng gần như điên cuồng, bỏ qua những dấu hiệu cảnh báo của cơ thể: những cơn đau đầu triền miên, những đêm mất ngủ, và cảm giác cô đơn khi các mối quan hệ bạn bè dần xa cách.

Nhưng rồi bước sang năm thứ hai, những vết nứt bắt đầu xuất hiện. Một vị trí trưởng nhóm bị bỏ trống, và Minh tin chắc rằng nó dành cho mình. Nhưng cuối cùng, người được bổ nhiệm lại là một đồng nghiệp vào sau anh, một người không bao giờ làm thêm giờ nhưng lại rất giỏi trong việc “trình bày” ý tưởng và xây dựng mối quan hệ. Minh cảm thấy như bị một gáo nước lạnh dội vào mặt. Anh tìm gặp sếp để hỏi lý do, và chỉ nhận được một câu trả lời chung chung: “Em cứ cố gắng tiếp nhé, công ty luôn ghi nhận nỗ lực của em.”

Đó là lúc Minh bắt đầu cảm thấy có gì đó sai sai. Những lời khen giờ đây nghe như sáo rỗng. Anh nhận ra mình đã trở thành một “cỗ máy làm việc” hiệu quả, một người mà ai cũng có thể nhờ vả vào phút chót. Anh nhận ra sự chăm chỉ của mình không mang lại “thẩm quyền”, mà chỉ mang lại “thêm việc”. Cảm giác bị lợi dụng lớn dần. Đỉnh điểm là khi anh phải hủy chuyến đi du lịch đã lên kế hoạch cả năm với gia đình chỉ để giải quyết một “khủng hoảng” mà sếp yêu cầu. Để rồi sau đó, anh phát hiện ra đó chỉ là một việc không hề gấp, và sếp chỉ đơn giản là muốn có người “trực chiến” cho yên tâm.

Đêm đó, ngồi một mình trong căn phòng trọ, Minh không còn cảm thấy buồn hay tức giận. Anh chỉ thấy một sự trống rỗng đến đáng sợ. Hai năm trời, hơn 730 ngày, anh đã đánh đổi sức khỏe, thời gian và các mối quan hệ để chạy theo một mục tiêu mà giờ đây có vẻ như không bao giờ thuộc về mình. Anh đã làm mọi thứ có thể, đã “cố” đến mức không thể cố hơn được nữa. Và khoảnh khắc đó, một nhận thức lóe lên trong đầu Minh: “Có lẽ vấn đề không phải là mình chưa đủ cố gắng. Có lẽ vấn đề là mình đã cố gắng sai cách.”. Đó là lúc anh quyết định, đã đến lúc phải thay đổi bản thân, không phải bằng cách chạy nhanh hơn, mà bằng cách chọn một con đường hoàn toàn khác.

Phá vỡ vòng lặp: La bàn mới cho hành trình của bạn

Câu chuyện của Minh cho thấy rằng việc dừng lại không phải là thất bại, mà là hành động dũng cảm nhất để bắt đầu một sự thay đổi bản thân thực sự. Để thoát khỏi vòng lặp, bạn không cần một cú nhảy vọt phi thường. Bạn chỉ cần bắt đầu với những bước đi có chủ đích, tập trung vào việc “làm khác đi” thay vì “làm nhiều hơn”.

Dừng lại để nhìn rõ: Bạn đang thực sự làm gì?

Bước đầu tiên và quan trọng nhất để thoát khỏi vòng lặp là bấm nút “Tạm dừng”. Chúng ta đã chạy quá lâu mà không nhìn lại con đường phía sau. Hãy dành cho mình một khoảng thời gian yên tĩnh, có thể là một buổi tối hoặc một ngày cuối tuần, và thực hiện một cuộc “kiểm toán” trung thực với chính mình. Lấy giấy bút ra và trả lời những câu hỏi sau:

• Hành động lặp lại: Đâu là những hành động (ví dụ: làm thêm giờ, luôn nhận lời, cố làm hài lòng người khác) mà bạn thực hiện một cách tự động mỗi ngày/mỗi tuần?
• Kết quả thực sự: Những hành động đó thực sự mang lại kết quả gì? Hãy ghi ra cả kết quả tích cực (được khen) và tiêu cực (mệt mỏi, stress, mất thời gian cho bản thân). Quan trọng nhất, cảm xúc thật sự của bạn là gì sau khi thực hiện chúng – bạn thấy được trao quyền hay kiệt sức?
• Cái giá phải trả: Để duy trì những hành động này, bạn đã phải đánh đổi những gì? Sức khỏe thể chất, tinh thần, các mối quan hệ, sở thích cá nhân?
• Kỳ vọng và thực tế: Bạn đã kỳ vọng kết quả gì khi bắt đầu? Và thực tế sau một thời gian dài là gì? Sự khác biệt giữa hai điều này lớn đến mức nào?

Mục đích của bước này không phải để tự dằn vặt, mà là để có một cái nhìn khách quan về tình hình. Giống như nhìn vào bản đồ, bạn phải biết chính xác vị trí của mình trước khi có thể tìm ra con đường mới. Thường thì khi viết ra, bức tranh về cuộc sống không như ý của bạn sẽ trở nên rõ ràng đến đáng ngạc nhiên.

Dám đặt câu hỏi “Nếu… thì sao?”

Lối mòn suy nghĩ được xây dựng dựa trên những giả định ngầm mà chúng ta hiếm khi chất vấn. Ví dụ: “Nếu mình không làm thêm giờ, sếp sẽ nghĩ mình lười biếng,” hay “Nếu mình nói ‘không’, mọi người sẽ ghét mình.” Bước tiếp theo là thách thức những giả định này bằng cách biến chúng thành những thử nghiệm nhỏ, có kiểm soát.

Hãy bắt đầu với những thử nghiệm “an toàn” có rủi ro thấp:

• Thử nghiệm về thời gian: “Tuần này, mình sẽ về đúng giờ vào thứ Tư. Nếu có việc gấp, mình sẽ thương lượng để giải quyết vào sáng hôm sau. Điều tồi tệ nhất có thể xảy ra là gì?”
• Thử nghiệm về sự từ chối: “Lần tới khi một đồng nghiệp nhờ một việc không thuộc trách nhiệm của mình, mình sẽ thử nói: ‘Xin lỗi, hiện tại mình đang tập trung hoàn thành công việc A, mình không thể giúp được.’ Thì sao?”
• Thử nghiệm về hiệu quả: “Thay vì ngồi ì 10 tiếng ở văn phòng, mình sẽ thử tập trung cao độ trong 8 tiếng, không lướt mạng xã hội, không buôn chuyện. Kết quả công việc có khác biệt không?”

Mỗi thử nghiệm này là một hành động nhỏ để phá vỡ thói quen cũ. Bạn sẽ ngạc nhiên khi phát hiện ra rằng, trong hầu hết các trường hợp, những hậu quả thảm khốc mà bạn tưởng tượng ra đều không xảy ra. Sếp có thể không để ý, đồng nghiệp sẽ tìm người khác, và thế giới vẫn quay. Nhưng đối với bạn, đó là một chiến thắng to lớn. Nó chứng minh rằng bạn có quyền lựa chọn, và những “luật lệ” mà bạn tự đặt ra cho mình hoàn toàn có thể thay đổi.

Thiết lập lại la bàn nội tâm

Vòng lặp “làm hoài vẫn vậy” thường bắt nguồn từ việc chúng ta chạy theo những mục tiêu do người khác định nghĩa: thăng chức, lương cao, được mọi người yêu quý. Đây là những mục tiêu bên ngoài (extrinsic goals). Vấn đề của chúng là nằm ngoài tầm kiểm soát hoàn toàn của bạn. Bạn có thể làm việc chăm chỉ nhất, nhưng việc thăng chức còn phụ thuộc vào sếp, vào tình hình công ty, vào nhiều yếu tố khác.

Để thực sự thoát khỏi vòng lặp, bạn cần một chiếc la bàn mới – một la bàn chỉ về những giá trị nội tại của bạn. Hãy tự hỏi mình:

• Điều gì thực sự quan trọng với tôi? (Ví dụ: sự sáng tạo, sự tự do, sự kết nối với gia đình, sức khỏe, sự bình yên trong tâm hồn).
• Khi nào tôi cảm thấy mình sống có ý nghĩa nhất? (Khi được giải quyết một vấn đề hóc búa, khi giúp đỡ người khác, hay khi dành thời gian cho một sở thích?).
• Nếu không còn phải lo lắng về tiền bạc hay ánh mắt người khác, tôi sẽ dành thời gian của mình để làm gì?

Khi bạn đã xác định được la bàn giá trị của mình, hãy bắt đầu định hình lại mục tiêu. Thay vì “được thăng chức”, mục tiêu mới có thể là “trở thành một chuyên gia có giá trị trong lĩnh vực của mình, người có thể làm việc hiệu quả trong 8 tiếng và có thời gian cho gia đình”. Thay vì “làm hài lòng mọi người”, mục tiêu mới có thể là “xây dựng những mối quan hệ chân thành dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau”.

La bàn mới này sẽ giúp bạn đưa ra những quyết định “khác đi” một cách tự nhiên. Bạn sẽ từ chối một dự án không phù hợp với giá trị của mình, dù nó có vẻ hào nhoáng. Bạn sẽ chọn về nhà ăn tối với gia đình, thay vì ở lại làm thêm giờ chỉ để “lấy lòng” sếp. Đây chính là lúc bạn thực sự bắt đầu thay đổi bản thân từ gốc rễ.

Hành trình mới bắt đầu từ một câu hỏi khác

Hành trình thoát khỏi vòng lặp không phải là một cuộc cách mạng diễn ra trong một đêm. Nó là một chuỗi những lựa chọn nhỏ, những thử nghiệm dũng cảm, và sự kiên trì điều chỉnh hướng đi. Hãy nhớ ba điều cốt lõi:

1. Nhận diện vòng lặp: Dũng cảm thừa nhận rằng chiến lược hiện tại của bạn không hiệu quả. Sự chăm chỉ là đáng quý, nhưng chăm chỉ một cách mù quáng sẽ dẫn đến kiệt sức.
2. Dám dừng lại và chất vấn: Cho phép bản thân được tạm dừng, nhìn lại và đặt những câu hỏi khó về những gì bạn đang làm và tại sao bạn lại làm điều đó.
3. Chọn một hướng đi mới, dù là nhỏ nhất: Thay vì một thay đổi lớn lao, hãy bắt đầu bằng một hành động “khác đi” nhỏ bé ngay trong ngày hôm nay.

Làm sao để thay đổi? Câu trả lời không nằm ở việc nỗ lực nhiều hơn. Câu trả lời nằm ở việc nỗ lực thông minh hơn, có chủ đích hơn, và quan trọng nhất là, nỗ lực cho những điều thực sự có ý nghĩa với bạn.

Hôm nay, thay vì cố gắng làm thêm một việc quen thuộc trong guồng quay cũ kỹ, bạn hãy thử đặt một câu hỏi khác cho chính mình: “Đâu là một việc nhỏ nhất mình có thể làm ‘khác đi’ để cảm thấy tốt hơn, dù chỉ một chút?”

Có thể đó là việc rời văn phòng đúng giờ. Có thể là từ chối một lời nhờ vả. Hoặc có thể chỉ đơn giản là dành 15 phút để hít thở sâu và không làm gì cả.

Hành trình vạn dặm, bắt đầu từ một bước chân. Và hành trình thoát khỏi chiếc bẫy “làm hoài vẫn vậy”, bắt đầu từ một lựa chọn khác đi.