Phân biệt sống thực dụng, thực tế và tiêu cực: "Tấm lọc" tư duy

Bạn đã bao giờ đứng trước một lựa chọn quan trọng – như nhảy việc, mua nhà, hay đơn giản là từ chối một lời nhờ vả – và rồi tự vấn trong đầu: "Mình làm vậy là thực tế hay quá thực dụng? Hay mình đang dần trở nên tiêu cực và ích kỷ?"

Trong guồng quay của cuộc sống thành thị, chúng ta liên tục phải đưa ra quyết định. Áp lực về tài chính, sự nghiệp và gia đình đôi khi khiến ranh giới giữa các lối tư duy này trở nên mờ nhoè. Bạn muốn quyết đoán, hiệu quả, nhưng lại sợ bị đánh giá là kẻ tính toán, chỉ biết đến lợi ích của bản thân. Bạn muốn cẩn trọng, nhưng lại lo mình đang bi quan, bỏ lỡ cơ hội.

Nếu bạn cũng đang cảm thấy bối rối như vậy, bài viết này chính là dành cho bạn. Đây không phải là một bài giảng đạo đức, mà là một "bộ lọc" tư duy thực tiễn, giúp bạn phân biệt rạch ròi ba lăng kính này. Mục tiêu của chúng ta là trang bị cho bạn sự tự tin để đưa ra những lựa chọn thông minh, phù hợp nhất với hoàn cảnh của mình, mà không phải day dứt hay tự phán xét.

"Bóc tách" 3 lăng kính: Thực dụng, thực tế, tiêu cực là gì?

Để có thể sử dụng "bộ lọc" này, trước hết chúng ta cần hiểu rõ bản chất của từng lăng kính. Chúng không hoàn toàn tốt hay xấu, mà giống như những công cụ khác nhau cho những mục đích khác nhau.

Sống thực tế: Nhìn thẳng vào sự thật, không tô vẽ

Sống thực tế là khả năng nhìn nhận tình hình dựa trên sự thật, dữ liệu và logic, thay vì cảm xúc hay mong muốn chủ quan. Một người sống thực tế sẽ chấp nhận cả điểm mạnh và điểm yếu của bản thân, nhận diện được cơ hội và cả những rủi ro tiềm ẩn. Họ không tô hồng tương lai nhưng cũng không bi quan hoá hiện tại.

• Đặc điểm: Dựa trên bằng chứng, có kế hoạch, lường trước rủi ro, chấp nhận những gì không thể thay đổi và tập trung vào những gì có thể kiểm soát.
• Ví dụ: Bạn muốn khởi nghiệp. Thay vì mơ mộng về việc trở thành tỷ phú sau một đêm, bạn sẽ nghiên cứu thị trường, phân tích đối thủ, tính toán chi phí, lập kế hoạch kinh doanh chi tiết và chuẩn bị một quỹ dự phòng cho ít nhất 6 tháng đầu. Đó là lối sống thực tế.

Sống thực dụng: Ưu tiên hiệu quả và lợi ích

Nhiều người hay nhầm lẫn và có ác cảm với hai từ "thực dụng". Tuy nhiên, sống thực dụng là gì? Về cơ bản, đó là lối tư duy tập trung vào kết quả, hiệu quả và lợi ích có thể đo lường được. Người thực dụng thường đặt câu hỏi: "Làm việc này mang lại kết quả gì? Có đáng để đầu tư thời gian, công sức, tiền bạc không?".

Chủ nghĩa thực dụng không hẳn là xấu. Nó giúp chúng ta tiết kiệm nguồn lực và đưa ra những quyết định nhanh chóng, hiệu quả. Vấn đề chỉ nảy sinh khi lợi ích cá nhân được đặt lên trên tất cả, bất chấp đạo đức hay cảm xúc của người khác.

• Đặc điểm: Hướng đến kết quả, tối ưu hóa lợi ích (ROI - Return on Investment), ưu tiên hiệu quả, đôi khi có thể bị xem là lạnh lùng hoặc tính toán.
• Ví dụ: Khi chọn giữa hai lời mời làm việc, người thực dụng sẽ tập trung so sánh các yếu tố cụ thể: lương, thưởng, phúc lợi, lộ trình thăng tiến, khoảng cách di chuyển... Họ sẽ chọn nơi mang lại lợi ích tổng thể tốt nhất cho bản thân và gia đình họ tại thời điểm đó.

Tư duy tiêu cực: "Chiếc kính râm" bóp méo mọi thứ

Khác với thực tế (nhìn thấy cả khó khăn và cơ hội), suy nghĩ tiêu cực là xu hướng chỉ tập trung vào những khó khăn, rủi ro và khả năng thất bại. Nó giống như việc bạn đeo một cặp kính râm màu tối, mọi thứ nhìn qua nó đều u ám và tệ hơn bản chất thật.

Trong tâm lý học, đây có thể là biểu hiện của các "thiên kiến nhận thức" (cognitive bias) như "suy diễn bi kịch" (catastrophizing) – luôn tưởng tượng đến kịch bản tồi tệ nhất có thể xảy ra.

• Đặc điểm: Luôn dự đoán kết quả xấu, tập trung vào trở ngại, hay phàn nàn, có tâm lý nạn nhân và cảm thấy bất lực trước hoàn cảnh.
• Ví dụ: Khi được giao một dự án mới đầy thử thách, người có tư duy tiêu cực sẽ ngay lập tức nghĩ: "Chắc chắn mình sẽ làm hỏng thôi", "Dự án này quá khó, không thể thành công được", "Sếp đang cố tình làm khó mình".

Bài học từ quyết định chuyển việc: Khi thực tế và thực dụng đối đầu

Lý thuyết là vậy, nhưng thực tế thì sao? Để bạn dễ hình dung hơn, tôi xin chia sẻ câu chuyện của chính mình cách đây vài năm, khi tôi phải đứng giữa ngã ba đường sự nghiệp. Đây là lúc tôi nhận ra sự khác biệt rõ rệt và vai trò của từng lối tư duy.

Lúc đó, tôi đang có một công việc khá "an toàn" ở một công ty lớn. Lương ổn, đồng nghiệp thân thiện, công việc quen thuộc. Nhưng tôi cảm nhận được sự trì trệ. Mỗi ngày trôi qua đều giống nhau và tôi biết mình không học thêm được gì mới. Rồi một cơ hội đến: một vị trí quản lý ở một công ty startup, năng động hơn, thách thức hơn.

Tiếng nói tiêu cực: "Nhỡ thất bại thì sao?"

Ngay lập tức, "con quỷ" tiêu cực trong đầu tôi lên tiếng. Hàng loạt câu hỏi "nhỡ thì sao" xuất hiện:

• "Công ty startup không ổn định, nhỡ vài tháng nữa phá sản thì sao?"
• "Làm quản lý áp lực lắm, mình chưa có kinh nghiệm, nhỡ không gánh được team thì mất mặt lắm."
• "Nghe nói văn hóa ở đó 'cày' dữ lắm, nhỡ không còn thời gian cho gia đình thì sao?"

Những suy nghĩ này khiến tôi gần như tê liệt. Chúng không dựa trên dữ kiện, mà chỉ là sự phóng đại nỗi sợ hãi. Nếu nghe theo nó, tôi đã bỏ qua cơ hội này ngay từ đầu.

Tiếng nói thực dụng: "Lương cao hơn, chức to hơn, tại sao không?"

Tiếp theo là tiếng nói của người thực dụng. Lăng kính này tập trung vào các con số biết nói:

• Mức lương mới cao hơn 40%.
• Chức danh là Trưởng phòng, một bước tiến lớn trong sự nghiệp.
• Cơ hội nhận cổ phần của công ty nếu làm tốt.

Lối tư duy này rất hấp dẫn. Nó cho tôi một lý do rõ ràng, một "cái được" hữu hình để hành động. Tuy nhiên, nếu chỉ nghe theo nó, tôi có thể đã đưa ra một quyết định vội vã mà không cân nhắc đến các yếu tố vô hình khác như văn hóa công ty hay sự cân bằng cuộc sống.

Tiếng nói thực tế: "Hãy cân nhắc cả hai mặt" (Và đây là cách tôi đã làm)

Cuối cùng, tôi quyết định phải tiếp cận vấn đề một cách thực tế. Tôi gạt bỏ nỗi sợ vô căn cứ và cả sự hưng phấn vì lợi ích trước mắt để bắt đầu thu thập dữ liệu:

1. Liệt kê & Phân tích: Tôi kẻ một bảng so sánh hai công việc với đủ các tiêu chí: tài chính, phát triển sự nghiệp, văn hóa, thời gian làm việc, rủi ro. Việc này giúp tôi hình dung bức tranh toàn cảnh.
2. Tìm kiếm thông tin: Tôi lên LinkedIn, tìm những người đã và đang làm việc tại công ty startup đó để hỏi chuyện. Tôi không hỏi chung chung "công ty có tốt không?", mà hỏi cụ thể: "Một ngày làm việc điển hình như thế nào?", "Áp lực lớn nhất ở vị trí này là gì?".
3. Đánh giá bản thân: Tôi tự hỏi một cách trung thực: "Điểm yếu lớn nhất của mình là gì? Mình có sẵn sàng học hỏi để khắc phục không? Mức độ rủi ro tài chính mình có thể chấp nhận là bao nhiêu?". Tôi tính toán quỹ dự phòng của mình, đảm bảo nếu có mất việc, gia đình tôi vẫn ổn trong 6 tháng.

Sau quá trình này, tôi đã có một quyết định sáng suốt. Tôi chấp nhận lời mời làm việc, nhưng không phải vì mức lương 40%, mà vì tôi đã có một kế hoạch rõ ràng để đối mặt với rủi ro và một sự hiểu biết thực tế về những gì đang chờ đợi mình. Lối tư duy thực dụng cho tôi động lực, nhưng chính tư duy thực tế mới cho tôi sự tự tin và một kế hoạch hành động vững chắc.

"Bộ công cụ" tư duy: Áp dụng vào công việc và cuộc sống

Vậy làm thế nào để chúng ta có thể vận dụng linh hoạt ba lăng kính này vào cuộc sống bận rộn hàng ngày? Dưới đây là một vài "life-hack" tư duy bạn có thể áp dụng ngay.

Khi nào nên "bật" chế độ thực dụng?

Tư duy thực dụng cực kỳ hữu ích khi bạn cần đưa ra quyết định nhanh chóng và tối ưu hóa nguồn lực. Hãy sử dụng nó khi:

• Đàm phán lương hoặc hợp đồng: Tập trung vào các con số, quyền lợi và điều khoản rõ ràng.
• Lựa chọn nhà cung cấp dịch vụ: So sánh giá cả, chất lượng, đánh giá của người dùng để chọn phương án tốt nhất trong tầm giá.
• Quản lý thời gian: Áp dụng nguyên tắc 80/20, tập trung vào 20% công việc mang lại 80% kết quả.
• Lập kế hoạch tài chính: Chọn kênh đầu tư dựa trên tỷ suất lợi nhuận và mức độ rủi ro, thay vì chạy theo "trend".

Làm sao để rèn luyện tư duy thực tế mỗi ngày?

Làm sao để sống thực tế hơn? Đó là một quá trình rèn luyện. Bạn có thể bắt đầu bằng những thói quen nhỏ:

• Đặt câu hỏi "Dữ liệu ở đâu?": Trước khi tin vào một nhận định (của người khác hoặc của chính mình), hãy tự hỏi: "Điều gì khiến mình tin như vậy? Có bằng chứng cụ thể nào không?".
• Lập kế hoạch "Nếu - Thì": Khi lên kế hoạch cho một việc gì đó, hãy nghĩ đến một vài kịch bản rủi ro và chuẩn bị phương án B. Ví dụ: "Nếu cuộc họp với khách hàng bị hủy, thì mình sẽ dành thời gian đó để hoàn thành báo cáo tuần".
• Thực hành "Ghi nhận sự thật": Mỗi cuối ngày, hãy viết ra 3 điều đã thực sự xảy ra, không phán xét, không thêm thắt cảm xúc. Điều này giúp não bộ quen với việc nhìn nhận sự việc một cách khách quan.

Dấu hiệu nhận biết và cách "thoát bẫy" tiêu cực

Tư duy tiêu cực rất dễ lây lan và bào mòn năng lượng của bạn. Hãy cảnh giác với những dấu hiệu sau:

• Ngôn ngữ tuyệt đối hóa: Thường xuyên sử dụng các từ như "luôn luôn", "không bao giờ", "chẳng ai", "tất cả mọi thứ".
• Tập trung vào vấn đề, không phải giải pháp: Dành phần lớn thời gian để phàn nàn về khó khăn thay vì tìm cách vượt qua nó.
• Cá nhân hóa thất bại: Coi mọi sai lầm là bằng chứng cho sự yếu kém của bản thân ("Tôi thật vô dụng") thay vì là một sự kiện riêng lẻ ("Lần này tôi đã làm sai").

Để thoát khỏi cái bẫy này, hãy thử thực hành tư duy tích cực một cách thực tế: tập trung vào những gì bạn có thể kiểm soát, ghi nhận những thành công nhỏ mỗi ngày, và bao quanh mình bởi những người có tư duy xây dựng.

Cuối cùng, không có một công thức nào là hoàn hảo. Thực tế là chiếc la bàn chỉ cho bạn phương hướng đúng đắn. Thực dụng là động cơ giúp bạn đi nhanh hơn. Còn tiêu cực chính là chiếc mỏ neo đang kìm hãm bạn lại. Nghệ thuật nằm ở chỗ biết khi nào cần dùng la bàn để định vị, khi nào cần nhấn ga để tăng tốc, và quan trọng nhất là nhận ra khi nào mình cần nhổ chiếc mỏ neo đó lên.

Vậy còn bạn, trong các quyết định gần đây, bạn thấy mình nghiêng về lăng kính nào hơn? Hãy chia sẻ cách bạn cân bằng cuộc sống và công việc của mình ở phần bình luận bên dưới nhé!