Thu nhập bấp bênh: Tiết kiệm kiểu gì cho "an lòng"?

Tài khoản vừa 'ting ting' 35 triệu đồng, cảm giác mình là người giàu nhất thế gian. Bạn cho phép mình mua chiếc váy đã ngắm nghía từ lâu, ăn một bữa sang chảnh, cà phê với bạn bè không cần nhìn giá. Nhưng chỉ mới tháng trước, bạn đã phải chật vật xoay sở với 8 triệu đồng ít ỏi, từ chối mọi cuộc hẹn và tim đập thình thịch mỗi khi nghĩ đến tiền nhà cuối tháng.

Đây là bức tranh quá quen thuộc với Linh – một nữ freelancer thiết kế đồ hoạ. Có tháng, một dự án lớn mang về cho cô 40 triệu. Nhưng cũng có những tháng "thị trường trầm lắng", thu nhập của cô chỉ vỏn vẹn 7-8 triệu. Linh đã thử mọi quy tắc tiết kiệm được tung hô trên mạng. 50/30/20, 6 chiếc hũ, Kakeibo... tất cả đều thất bại. Cô cảm thấy tội lỗi khi "tiêu hoang" vào tháng kiếm được nhiều và hoảng loạn tột độ khi "không còn đồng nào" vào tháng khó khăn. Vòng lặp cảm xúc này bào mòn tinh thần và khiến cô luôn sống trong trạng thái bất an.

Nếu bạn thấy mình trong câu chuyện của Linh, bài viết này không phải để dạy bạn một công thức thần kỳ nữa. Đây là một lời chia sẻ chân thành, một hệ thống đã được thử nghiệm để giúp bạn, những người có thu nhập không ổn định, tìm thấy sự "an lòng" thật sự trong quản lý tài chính.

Vòng lặp bất an: Vì sao bạn cứ mãi "trượt dốc" trên hành trình tiết kiệm?

Trước khi tìm ra lối đi, chúng ta cần hiểu rõ những "ổ gà" đã khiến mình vấp ngã. Vấn đề thường không nằm ở ý chí của bạn, mà ở chính những phương pháp bạn đang cố gắng áp dụng một cách máy móc.

Khi quy tắc 50/30/20 trở thành một chiếc áo quá chật

Quy tắc 50/30/20 (50% chi tiêu thiết yếu, 30% mong muốn, 20% tiết kiệm/đầu tư) được thiết kế cho những người có lương tháng cố định. Với một freelancer như Linh, nó trở thành một thảm hoạ.

Vào tháng kiếm được 40 triệu, áp dụng quy tắc này có nghĩa là Linh có đến 20 triệu cho chi tiêu thiết yếu và 12 triệu cho sở thích. Thực tế, chi phí cố định của cô ở Sài Gòn chỉ khoảng 12 triệu. Phần "dư" ra trong khoản thiết yếu dễ dàng bị chi tiêu lãng phí, tạo ra một ảo giác "mình đang có rất nhiều tiền". Con số 20% tiết kiệm (8 triệu) nghe có vẻ lớn, nhưng nó không bù đắp được cho những tháng đói kém.

Ngược lại, vào tháng chỉ kiếm được 8 triệu, 50% cho chi tiêu thiết yếu (4 triệu) là con số không tưởng để tồn tại. Cô không thể tiết kiệm nổi 20% (1.6 triệu) khi tiền ăn còn chẳng đủ. Việc không thể tuân thủ quy tắc khiến Linh cảm thấy mình là người thất bại, kém cỏi trong việc quản lý tài chính cá nhân.

Cái bẫy tâm lý "bù trừ" và cảm giác tội lỗi thường trực

Dòng tiền không đều tạo ra một tâm lý cực đoan: "bù trừ". Sau những tháng thắt lưng buộc bụng, khi một khoản tiền lớn "ting ting", chúng ta có xu hướng vung tay quá trán. Đó là một cách tự thưởng, một sự bù đắp cho những thiếu thốn trước đó. Linh đã từng chi gần 10 triệu cho quần áo và mỹ phẩm ngay khi nhận tiền dự án lớn, chỉ để rồi một tháng sau đó phải hối hận vì tài khoản cạn kiệt mà dự án mới chưa về.

Vòng lặp này tạo ra hai cảm xúc tiêu cực triền miên: cảm giác tội lỗi khi tiêu tiền và cảm giác hoảng sợ khi hết tiền. Bạn không bao giờ thực sự tận hưởng được thành quả lao động của mình, vì luôn có một nỗi lo thường trực về tương lai. An toàn tài chính trở thành một khái niệm xa xỉ.

Lỗi không ở bạn, mà ở công cụ bạn đang dùng

Đây là sự thật quan trọng nhất bạn cần chấp nhận: Bạn không thất bại. Phương pháp bạn dùng không phù hợp. Việc cố ép một dòng tiền biến động vào một cái khuôn cố định cũng giống như cố gắng dùng một chiếc chìa khoá cho mọi ổ khoá. Nó sẽ không bao giờ hiệu quả.

Những người làm công việc tự do, dự án, hay kinh doanh nhỏ cần một hệ thống lập ngân sách linh hoạt, một chiếc phao cứu sinh có thể co giãn theo thu nhập. Đã đến lúc từ bỏ những công thức cứng nhắc và xây dựng một hệ thống được "may đo" riêng cho thực tế tài chính của bạn.

Xây dựng "phao cứu sinh": Hệ thống tiết kiệm linh hoạt cho dòng tiền không đều

Hệ thống này không dựa trên tỷ lệ phần trăm, mà dựa trên thứ tự ưu tiên. Nó được gọi là phương pháp "Quỹ Ưu Tiên", một biến thể của nguyên tắc "Pay Yourself First" (Trả cho mình trước) nhưng được điều chỉnh cho phù hợp với người có thu nhập bấp bênh.

Nền tảng của sự bình yên: Tính toán "con số sinh tồn" hàng tháng

Bước đầu tiên và quan trọng nhất không phải là tiết kiệm bao nhiêu, mà là: Bạn cần tối thiểu bao nhiêu tiền để "thở" trong một tháng? Đây chính là "Con Số Sinh Tồn" của bạn. Nó là tổng của tất cả các chi phí bắt buộc, không thể cắt giảm.

Hãy mở ghi chú và liệt kê ngay bây giờ:

• Tiền nhà + Dịch vụ: Tiền thuê nhà/trọ, điện, nước, internet, phí chung cư...
• Tiền ăn uống cơ bản: Khoản tiền tối thiểu để bạn có đủ 3 bữa/ngày, tạm chưa tính những bữa ăn ngoài sang chảnh.
• Tiền di chuyển: Xăng xe, vé xe buýt, chi phí gửi xe hàng tháng.
• Các khoản trả góp/nợ bắt buộc: Trả góp điện thoại, xe máy, các khoản vay cố định.
• Hoá đơn khác: Điện thoại, các gói đăng ký phần mềm phục vụ công việc.

Ví dụ, "Con Số Sinh Tồn" của Linh sau khi tính toán là 12 triệu đồng. Con số này chính là mỏ neo, là mục tiêu tài chính số một mỗi khi cô nhận được tiền. Dù tháng đó kiếm được 15 triệu hay 50 triệu, việc đầu tiên là phải đảm bảo có đủ 12 triệu này trong tài khoản chi tiêu.

Sắp xếp các "hũ" tài chính theo thứ tự ưu tiên tuyệt đối

Thay vì chia tiền theo tỷ lệ, chúng ta sẽ đổ tiền vào các "hũ" theo một trình tự không thể phá vỡ. Giống như khi máy bay gặp sự cố, bạn phải đeo mặt nạ dưỡng khí cho mình trước rồi mới giúp người khác. Trong tài chính cá nhân, quỹ dự phòng khẩn cấp chính là mặt nạ dưỡng khí của bạn.

Hãy thiết lập 3 "hũ" (có thể là 3 tài khoản ngân hàng online/ví điện tử riêng biệt) với thứ tự ưu tiên như sau:

1. Hũ #1 - Quỹ Khẩn Cấp (ƯU TIÊN TUYỆT ĐỐI): Đây là chiếc phao cứu sinh thực sự. Mục tiêu của quỹ này là có đủ tiền để trang trải "Con Số Sinh Tồn" của bạn trong 3 đến 6 tháng mà không cần có thêm bất kỳ nguồn thu nhập nào. Với Linh, mục tiêu là 12 triệu x 3 tháng = 36 triệu. Quỹ này chỉ được dùng cho những trường hợp khẩn cấp thực sự: mất việc, ốm đau, hỏng hóc đồ nghề quan trọng. Khi quỹ này chưa đầy, gần như toàn bộ tiền dư ra đều phải được đổ vào đây.
2. Hũ #2 - Quỹ Tương Lai (Ưu tiên thứ hai): Sau khi và chỉ sau khi Quỹ Khẩn Cấp đã đầy, bạn mới bắt đầu đổ tiền vào đây. Quỹ này dành cho các mục tiêu lớn: đầu tư, học thêm kỹ năng mới, tích luỹ mua nhà, chuẩn bị cho hưu trí.
3. Hũ #3 - Quỹ Tận Hưởng (Ưu tiên cuối cùng): Đây là một khoản nhỏ để tự thưởng, giúp bạn không bị kiệt sức trên hành trình tài chính. Một chuyến du lịch ngắn, một món đồ công nghệ mới. Quỹ này giúp duy trì động lực và cân bằng cuộc sống.

Công thức phân bổ "ting ting": Làm gì ngay khi tiền về tài khoản?

Đây là quy trình hành động cụ thể mỗi khi bạn nhận được một khoản thu nhập, dù lớn hay nhỏ.

Dòng chảy phân bổ tiền:

Tiền về tài khoản chính -> Trừ ngay "Con Số Sinh Tồn" (giữ lại trong tài khoản chính để chi tiêu) -> Chuyển phần còn lại vào Hũ #1 (Quỹ Khẩn Cấp).

Quy trình này được lặp đi lặp lại cho đến khi Hũ #1 đầy. Ví dụ, tháng này Linh kiếm được 30 triệu:

• Giữ lại 12 triệu trong tài khoản chi tiêu (Con Số Sinh Tồn).
• Chuyển toàn bộ 18 triệu còn lại vào tài khoản Quỹ Khẩn Cấp. Không suy nghĩ, không đắn đo.

Khi Quỹ Khẩn Cấp đã đầy, dòng chảy sẽ thay đổi một chút:

Tiền về -> Trừ "Con Số Sinh Tồn" -> Chuyển 70-80% phần còn lại vào Hũ #2 (Quỹ Tương Lai) -> Chuyển 20-30% còn lại vào Hũ #3 (Quỹ Tận Hưởng).

Tỷ lệ 70/30 hay 80/20 này có thể linh hoạt, nhưng Quỹ Tương Lai luôn phải được ưu tiên hơn. Đây chính là cách tiết kiệm cho freelancer một cách bền vững và an toàn nhất.

Hành trình 6 tháng xây "lưới an toàn" của Linh đã diễn ra thế nào?

Lý thuyết là vậy, nhưng thực tế áp dụng mới mang lại kết quả. Linh bắt đầu hệ thống "Quỹ Ưu Tiên" với một quyết tâm cao độ. "Con Số Sinh Tồn" của cô là 12 triệu và mục tiêu Quỹ Khẩn Cấp là 36 triệu.

Tháng 1 & 2 (Thu nhập cao - trung bình 35 triệu/tháng): Ngay khi nhận tiền, Linh giữ lại 12 triệu và chuyển hết phần còn lại vào Quỹ Khẩn Cấp. Đây là giai đoạn khó khăn nhất vì cô phải chống lại cám dỗ chi tiêu "bù trừ". Kết thúc 2 tháng, Quỹ Khẩn Cấp của cô đã có hơn 40 triệu. Cô đã vượt mục tiêu! Cảm giác an toàn lần đầu tiên xuất hiện rõ rệt.

Tháng 3 (Thu nhập thấp - chỉ 9 triệu): Đây là bài kiểm tra thực sự. Thu nhập tháng này thấp hơn cả "Con Số Sinh Tồn". Thay vì hoảng loạn như trước đây, Linh hoàn toàn bình tĩnh. Cô có 9 triệu từ thu nhập và chỉ cần rút thêm 3 triệu từ Quỹ Khẩn Cấp để trang trải chi phí. Lần đầu tiên, một tháng thu nhập thấp trôi qua nhẹ nhàng, không một chút lo âu. Cô nhận ra giá trị thực sự của chiếc "phao cứu sinh" mình đã dày công xây dựng.

Tháng 4, 5, 6 (Thu nhập ổn định trở lại): Sau khi bù lại 3 triệu đã rút, Quỹ Khẩn Cấp của Linh đã vững chắc. Giờ đây, mỗi khi nhận tiền, sau khi trừ đi 12 triệu chi phí sinh hoạt, cô bắt đầu phân bổ tiền dư vào Quỹ Tương Lai (70%) và Quỹ Tận Hưởng (30%). Cuối tháng 6, cô tự tin trích tiền từ Quỹ Tận Hưởng để đi một chuyến du lịch Đà Lạt 3 ngày. Chuyến đi này mang lại cảm giác hoàn toàn khác: một sự tận hưởng xứng đáng, không một chút tội lỗi hay lo lắng về tiền bạc.

Hệ thống này không giúp Linh giàu lên sau 6 tháng, nhưng nó đã cho cô một thứ quý giá hơn tiền bạc: sự bình yên trong tâm trí. Cô không còn bị cảm xúc điều khiển mỗi khi "ting ting", mà chủ động kiểm soát dòng tiền của mình.

Cuộc sống với thu nhập không đều đặn sẽ không bao giờ dễ dàng, nhưng nó không nhất thiết phải đi kèm với sự bất an. Bằng cách thay đổi tư duy từ "tiết kiệm theo tỷ lệ" sang "tiết kiệm theo ưu tiên", bạn đang xây dựng một nền móng tài chính vững chắc, một tấm lưới an toàn để bạn tự tin theo đuổi đam mê của mình.

Có 3 thông điệp quan trọng bạn cần nhớ:

1. Ngừng ép mình vào khuôn mẫu tiết kiệm của người có lương cố định. Hoàn cảnh của bạn đặc biệt, và bạn cần một giải pháp đặc biệt.
2. "An toàn trước, làm giàu sau". Luôn ưu tiên tuyệt đối cho quỹ dự phòng khẩn cấp. Đó là nền tảng cho mọi mục tiêu tài chính lớn hơn.
3. Sự nhất quán quan trọng hơn số tiền. Tiết kiệm được 500k trong một tháng khó khăn còn giá trị hơn việc không tiết kiệm gì cả. Hãy kiên nhẫn với chính mình.

Việc đầu tiên bạn cần làm sau khi đọc bài viết này là gì? Hãy mở ngay ứng dụng ghi chú và tính "Con Số Sinh Tồn" của mình. Đó là bước đi nhỏ mang lại sự bình yên lớn nhất trên hành trình chinh phục tự do tài chính của bạn.